Sentymentalizm był nurtem literackim ale i światopoglądowym w epoce oświecenia oraz romantyzmu (obok klasycyzmu). Jego istotą było koncentrowanie się na człowieku oraz emocjach, jakich doświadczał. Sentymentalizm skupiał się na stanie duchowym ale i podkreślał związek człowieka z naturą.
Sentymentalizm - ramy czasowe
Sentymentalizm był nurtem literackim w Europie (również w Polsce), którego ramy czasowe przypadają na początek lat 70-tych XVIII wieku. Jego schyłek przypada z kolei na początek wieku XIX. Za najwybitniejszych twórców okresu sentymentalizmu uznaje się Jana Jakuba Rousseau, które tworzył we Francji oraz Laurence Sterne’a, który z kolei pochodził z Anglii. To od tytułu dzieła tego ostatniego "Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy" pochodzi nazwa nurtu.
Cechy charakterystyczne sentymentalizmu - między oświeceniem a romantyzmem
Sentymentalizm był nurtem, przypadającym na okres stylu oświecenia i początków romantyzmu, czerpał więc z obu tych epok.
- Dla sentymentalizmu typowe było stawianie na emocje, uczucia, co pokazywało zwrot w kierunku nowej epoki: romantyzmu. Sentymentaliści porzucali oświeceniowe zainteresowanie rozumem i wiedzą, a stawiali na człowieka i to, co czuje, bardzo koncentrowali się na ludzkim wnętrzu, przeżyciach emocjonalnych, indywidualizmie jednostki ludzkiej.
- Sentymentaliści proponowali zmniejszenie roli cywilizacji na rzecz tego, z czego pochodzimy, natury. Podkreślali jej rolę w naszym życiu i proponowali powrót do korzeni, do tego, co naturalne. Zalecano naśladowanie natury ale nie tej, przekształconej przez człowieka tylko tej dzikiej, prawdziwej.
- W procesie poznawania świata proponowano sensualizm, czyli doświadczanie zmysłami oraz empiryzm, czyli poznawanie przez doświadczanie.
- Wykształciły się nowe rodzaje dzieł sztuki, które nawiązywały do natury ale i koncentrowały się na ludzkich emocjach, przeżyciach, doświadczeniach (również tych trudnych, jak np. nieszczęśliwa miłość, która była motywem typowym dla epoki romantyzmu. Powstawało wiele powieści sentymentalnych, krótkich utworów określanych mianem sielanek, zwanych również bukolikami. Sielanki były krótkimi utworami, pisanymi wierszem, podejmującymi tematy miłosne. Akcja osadzona była we wsi, którą pokazywano jako idealną, sielską, spokojną, piękną… W sentymentalizmie powstawały również utwory smutne, żałobne: elegie. Były to pieśni o tematyce religijnej, nawiązujące do śmierci, utraty kogoś. Elegie był poważne, skłaniały do refleksji, przemyśleń nad życiem.
- Dla sentymentalizmu typowe było również zwracanie uwagi na kwestie społeczne, w tym status społeczny, w dziełach bardzo często odwoływano się do folkloru, tematyki religijnej.
- W utworach dominował nastrój melancholijny, nie broniono się też przed nastrojem smutnym, pesymizmem, pojawiały się także emocje złożone, jak poczucie winy, duma, empatia, litość, żal…
- Sentymentalizm nakłaniał do koncentrowania się na człowieku takim, jaki jest, bez upiększania go ani idealizowania. Ukazywał, że człowiek również ma prawo do wad, gorszych chwil, do przeżywania negatywnych emocji, w tym smutku, rozpaczy.
- Sentymentalizm przeciwstawiał się klasycyzmowi i jego odwołaniem do antycznego piękna.
- W dziełach skupiano się na emocjach bohaterów, których bardzo często łączyło ich głębokie uczucie.
Człowiek sentymentalny
A jaki był człowiek okresu sentymentalizmu? Jakie cechy były dla niego charakterystyczne, jak się zachowywał?
Przede wszystkim:
- był troskliwy, czuły i wrażliwy;
- był bardzo emocjonalny, doświadczał wielu emocji i nie wstydził się o nich mówić;
- bardzo ważna byłą dla niego przyroda oraz kontakt z naturą;
- stanem do którego dążył była miłość, nawet jeśli była nieodwzajemniona;
- posiadał bogaty wgląd w siebie, lubił i potrafił analizować własne doświadczenia oraz przeżycia;
- zamiast kierować się rozumem, polegał na swojej intuicji, decyzje podejmował emocjonalnie.
W okresie sentymentalizmu podkreślano indywidualność człowieka, nie koncentrowano się na grupach ludzi ale na odrębnych jednostkach, stawiano na ich nieidealność i tym samym wyjątkowość.
Sentymentalizm w Polsce
W naszym kraju sentymentalizm również zyskał na znaczeniu. Poetą, który tworzył w tym okresie był Franciszek Karpiński. Najbardziej znanym utworem polskiego sentymentalizmu była sielanka autorstwa Karpińskiego pt. "Laura i Filon". Jest to romantyczny utwór, którego akcja rozgrywa się na wsi pod jaworem… To tam Laura, zakochana młoda dziewczyna czeka na swojego ukochanego. Gdy nie zastaje Filona w umówionym miejscu zaczyna snuć domysły, martwić się, czy ukochany chłopak jej nie opuścił. Doznaje zawodu miłosnego i wtedy właśnie mężczyzna wychodzi ze swej kryjówki. W skuteczny choć bolesny dla ukochanej sposób przekonał się o sile jej uczucia, co umocniło więc między zakochanymi. Utwór napisany jest tak zwaną strofą stanisławowską.
Sentymentalizm, jako nurt w literaturze, przypada na okres życia jednego z najwybitniejszych polskich twórców wszech czasów: Adama Mickiewicza. Znany i ceniony autor pisał w okresie sentymentalizmu dzieła, które dziś są wspaniałymi pamiątkami tego wyjątkowego okresu. Mickiewicz pisał smutne elegie, ballady, romanse, sonety… Na jego twórczość wpływ miały jego zesłanie oraz następnie liczne podróże i tęsknota za ojczyzną. To ona właśnie nadawała kształt wielu jego utworom.
Sentymentalizm wstępem do romantyzmu
Schyłek sentymentalizmu to epoka romantyzmu, czas, gdy koncentrowano się właśnie na tym, co czujemy, na emocjach, przeżyciach i doświadczeniach. Sentymentalizm był wspaniałym wstępem do nowej epoki, wypierał poznawanie poprzez rozum, a pozwalał dojść do głosu emocjom, w tym tęsknocie, smutkowi…
Termin sentymentalizmu jest aktualny również dzisiaj, obejmuje poświęcanie czasu na refleksje, bycie melancholijnym, skupionym na swoich odczuciach. Osoba sentymentalna często wraca do tego, co było, wspomina, analizuje, tęskni za tym. Do dziś trwa więc swoista walka między rozumem a emocjami. Jak pokazuje historia, trwać ona będzie pewnie jeszcze długo.