Zmiany zachodzące w Polsce (w różnych dziedzinach życia) spowodowały zasadnicze zmiany w strukturze i funkcjonowaniu polskich rodzin. Rodzina, jako podstawowa grupa społeczna, pełni ważne funkcje w interesie społeczeństwa, zaspokajając potrzeby psychologiczne, emocjonalne i społeczne swoich członków. Funkcje rodziny są ściśle związane z jej strukturą. Wzajemna zależność członków, ich oddziaływanie i układ ról wpływają na wypełnianie pewnych funkcji.
Rodzina jest instytucją pełniącą podstawowe funkcje społeczne, bez których nie można sobie wyobrazić istnienia i funkcjonowania społeczeństwa.
Funkcje rodziny
Termin funkcja odnosi się do działalności ukierunkowanej na konkretny cel, kontynuowanej w ramach struktury społecznej lub utrzymania wspólnoty w jej normalnym stanie lub zaspokajania indywidualnych potrzeb. Pojęcie funkcji rodzinnej obejmuje cele życia i aktywności rodzinnej, a także zadania, jakie rodzina wykonuje w zaspokajaniu potrzeb swoich członków i społeczeństwa. Wszystkie podziały (w tym względzie) można wyprowadzić ze szczegółowej analizy poszczególnych elementów występujących w definicjach rodziny, a przede wszystkim z właściwej praktyki życia rodzinnego, jego działań i zadań. Funkcje można rozpatrywać również z uwzględnieniem zadań wykonywanych na rzecz społeczeństwa i zadań jego członków.
Różnorodność poglądów, na temat funkcji rodziny, wynika z faktu, że nie można jej jednoznacznie przypisać konkretnemu, sztywnemu zakresowi funkcji, które musi spełniać. Istnieją funkcje, których żadna instytucja nie jest w stanie zastąpić, takie jak płodność, ale funkcjonowanie innych zależy od różnych czynników, np.:
- system państwowy,
- religia,
- status materialny,
- struktura rodziny,
- poziom intelektualny rodziców,
- wiek dzieci,
- więź między członkami rodziny itp.
Funkcjonowanie rodziny (na jej różnych poziomach) uniemożliwia określenie jednolitego i niezmiennego kanonu funkcji, tym bardziej, że zadania i funkcje rodziny zmieniły się na przestrzeni dziejów.
Według J. Maciaszkowej, rozróżnienie funkcji rodziny wiąże się z podkreśleniem jej instytucjonalnego charakteru, a gdy jest postrzegana jako grupa społeczna, to szczególną uwagę zwraca się na więzi wewnątrz rodziny i jej otoczenia społecznego.
S. Sławiński podzielił funkcje rodziny na cztery grupy:
Funkcje związane z dzieckiem
W tej grupie zawarte jest tworzenie warunków rozwoju dziecka, jako osoby oraz ochrona jego zdrowia i życia.
Funkcje w odniesieniu do małżonków (rodziców)
Obejmują regulację sfery płci, tworzenie obszaru samorealizacji w roli rodzicielskiej i opiekuńczej oraz roli gospodarza przestrzeni fizycznej i psychologicznej, a jednocześnie jednostki gospodarczej, jaką jest rodzina.
Funkcje rodziny w odniesieniu do pokolenia dziadków
Obejmują ochronę przed izolacją społeczną, zaspokajanie podstawowych potrzeb życiowych, jeśli to konieczne, a także tworzenie przestrzeni samorealizacji w roli osoby potrzebnej na różne sposoby.
Funkcje związane ze społeczeństwem
Koncentrują się na zapewnieniu wymiany pokoleń (poprzez ich reprodukcję w sensie biologicznym) oraz zapewnieniu ciągłości kulturowej (poprzez reprodukcję pokoleń w sensie kulturowym).
F. Adamski, uwzględniając funkcje rodziny z punktu widzenia trwałości i zmienności, podzielił je na dwie grupy: pierwotną (podstawową) i wtórną. Do podstawowych funkcji rodziny zaliczył:
- prokreację,
- socjalizację,
- więzi miłości.
Natomiast, do funkcji drugorzędnych zaliczył funkcje:
- ekonomiczne,
- stratyfikacyjne,
- opiekuńcze,
- rekreacyjne,
- religijne,
- integracyjne.
Celem funkcji prokreacyjnej jest zachowanie ciągłości społeczeństwa, zapewnienie dóbr materialnych dla gospodarki oraz zabezpieczenie członków rodziny w ściśle określonych sytuacjach, gdy nie są oni w stanie zaspokoić własnych potrzeb, choćby tylko ze względu na wiek. Zadaniem funkcji socjalizacyjnej jest wprowadzenie członków rodziny do życia społecznego i przekazywanie wartości kulturowych. Inna funkcja, rozwarstwienie, gwarantuje członkom rodziny określony status życiowy, określający ich przynależność do określonej klasy społecznej. Funkcja integracyjna polega natomiast na społecznej kontroli zachowań poszczególnych członków rodziny, w tym zachowań seksualnych małżonków i dzieci.
M. Ziemska wymienia pięć funkcji rodziny:
- produktywną,
- prokreacyjną,
- socjalizacyjną,
- usługowo-ochronną,
- psychohigieniczną.
Pierwsza z nich, funkcja produkcyjna, dostarcza pracowników społeczeństwu i zaspokaja potrzeby ekonomiczne rodziny. Funkcja usług i opieki zapewnia codzienne usługi dla wszystkich i opiekę nad członkami rodziny, którzy nie są w pełni niezależni z powodu choroby, wieku lub niepełnosprawności. Funkcja socjalizacji wynika z faktu, że rodzina wprowadza do społeczeństwa nowych obywateli, przekazując im język, wzorce zachowań, zwyczaje i kulturę. Funkcja ta przejawia się nie tylko w odniesieniu do dzieci, ale także do małżonków. Funkcja psychohigieniczna daje poczucie stabilności, bezpieczeństwa, możliwości wymiany emocjonalnej, równowagi emocjonalnej, a także odpowiednie warunki do rozwoju osobowości i równowagi psychicznej. Spełniając tę funkcję, rodzina przyczynia się do rozwoju zdrowia psychicznego w społeczeństwie. Ostatnia funkcja, prokreacyjna, dostarcza nowych członków dla własnej grupy i całego społeczeństwa.
Funkcje realizowane przez rodzinę są podstawą jej istnienia. Każda z nich wydaje się być równie ważna i współpracuje z innymi dla właściwego rozwoju i zaspokojenia najważniejszych potrzeb członków rodziny. Społeczeństwo, w którym funkcjonuje rodzina, oczekuje od niej edukacji świadomości, kreowania wychowania i edukacji dziecka, kształtowania jego postaw wobec edukacji i pracy zawodowej oraz zasad życia społecznego.