O grotesce mówi się wiele. Przez jednych negowana, dla innych będąca źródłem frywolności w sztuce, występuje w dziełach literackich, muzycznych, plastycznych, a nawet tanecznych. Uchodzi za jedną z kategorii estetycznych, czyli takich, które dotyczą poznania zmysłowego. W utworach występuje jako połączenie elementów przeciwstawnych, np. piękna i brzydoty, komizmu oraz tragizmu, polega na ukazaniu świata przedstawionego, jako zdeformowanego. Takie twory charakteryzują się przede wszystkim niepowtarzalną i indywidualną atmosferą, a także subiektywnym odbiorem widza i hybrydycznością form.
Często towarzyszy im absurd czy poczucie dezorientacji, co czyni je wyjątkowymi, gdyż w dwojaki sposób wpływają na psychikę widza. Z jednej strony śmiech, z drugiej - przerażenie. Zatem dzieło groteskowe, to takie, które należy odpowiednio odczytywać. Skąd zatem bierze się fenomen groteski w sztuce?
Znaczenie pojęcia groteska
Pojęcie "groteska" pochodzi od włoskiego słowa "la grottesca", nawiązującego do terminu "jaskinia", czyli miejsca, w którym odnaleziono malowidła przedstawiające połączenia motywów roślinnych i ludzkich (złoty dom Nerona). W Renesansie zaczęto naśladować nowy, odkryty w podziemiach styl, który bardzo szybko zaczął odnosić się do nieregularnych ornamentów i niezwykłych malowideł. O dziełach groteskowych zrobiło się głośno, gdy po Europie rozpowszechniły się ryciny niejakiego Jacques'a Callota (rysownika i grafika). Prace te prezentowały karykaturalne postacie przypominające zarówno ludzi, jak i potwory. Były to przedstawienia fantastyczne, ukazujące śmieszność i tragizm postaci, m.in. poprzez ukazanie kalectwa. Mimo iż takie działania wydawały się absurdalne i niedorzeczne, z pewnością nadały nową perspektywę postrzegania "brzydkiej codzienności", jako nieodłącznej części życia, nienależącej do tematów tabu. Zbudowały mur dystansu pozwalając, aby odbiorca patrzył na prace z przymrużeniem oka.
Groteska w literaturze
Groteska pojawiała się równie często w okresie romantyzmu, gdzie świetnie łączyła się z popularnym wówczas motywem danse macabre (taniec śmierci) oraz vanitas (vanitas vanitatum et omnia vanitas - marność nad marnościami i wszystko marność). Przykładem tego są utwory Adama Mickiewicza, takie jak "Rybka" czy "Pierwiosnek". Ich główne cechy to prostota i ukazanie naturalności, a w przypadku "Rybki" oparcie o ludowe przypowieści. W pierwszym utworze bohaterką groteskową jest dziewczyna, która po samobójstwie powraca jako syrena, zdolna do karmienia dziecka urodzonego przed podjęciem tragicznej decyzji. Cała ta sytuacja budzi jednocześnie współczucie, jak i poczucie rozbawienia wobec nieprawdopodobnego zakończenia historii. W "Pierwiosnku" natomiast bohaterem groteskowym nie jest człowiek, a tytułowy kwiat. Utwór ten był początkiem przełomu w literaturze, ze względu na jego prostotę treści. Mickiewicz wykorzystywał groteskę nie tylko w krótkich utworach literackich, ale również w swoich największych dziełach, jakimi są epopeja narodowa "Pan Tadeusz" oraz trzecia część "Dziadów". Można więc stwierdzić, że jako zwolennik groteski literackiej, poradził z nią sobie na wielu płaszczyznach.
Groteska w malarstwie
To, co wyróżnia groteskę w malarstwie, to elementy budzące lęk i zdziwienie z powodu deformacji świata przedstawionego: postaci, przedmiotów czy przyrody. Mówi się także o ukazaniu świata na opak, czyli zastosowaniu przeciwieństw realizmu. Sztuka ta podważyła zatem dotychczasowe kanony estetyczne. Artystą tworzącym takie obrazy jest Piotr Saul, który tworzy ekspresyjne, pełne poczucia humoru i groteski dzieła, utrzymane w estetyce postmodernistycznego surrealizmu. Saul realizuje w nich swoją własną, niezwykle optymistyczną wizję świata, wykorzystując tzw. goofy humor, typowy dla kreskówek i komiksów. Łączą elementy estetyki i kiczu, komizmu i śmieszności oraz optymizmu i infantylności, balansując na ich granicach. Twórczość Piotra jest przede wszystkim prosta, spontaniczna i przyjemna w odbiorze - wywołuje w odbiorcy szczery uśmiech rozbawienia.
Groteska w muzyce
Omawiana technika pozostawiła również liczne ślady w jednej z najpiękniejszych dziedzin świata - muzyce. Dawniej wykorzystywana była do realizacji elementów akcji teatralnej w operetkach i operach, w szczególności przez artystów awangardowych, szukających własnego języka przekazu (np. Igor Strawiński). W obecnych czasach muzykę groteskową można postrzegać jako performance, czyli przedstawienia, którego celem jest zaskoczenie i poruszenie publiczności. Jednym z współczesnych przykładów jest duet performatywny Siksa, szokujący zarówno formą, jak i treścią. W jednym z artykułów, umieszczonych po występie duetu, napisano: "Performerka zaprezentowała dziwaczny show, w którym wiła się na scenie i wśród publiczności, wypluwając do mikrofonu coś w rodzaju strumienia świadomości, w którym dominowały feministyczne hasła, kpiny z Polski i Polaków, Kościoła i Żołnierzy Wyklętych." Poza oburzeniem znacznej części odbiorców-ignorantów, znaleźli się tacy, którzy z przejęciem i uznaniem wypowiadali się na temat szczerego i dobitnego przekazu artystki. Było to połączenie lęku, rozbawienia i przejęcia, pozostawiające dreszczyk emocji długo po zakończeniu koncertu.
Pomimo doceniania wartości komunikatywnych groteski, a także jej szybkiego wykorzystania w sztuce, spotkała się z oceną negatywną, jaką jest zmierzanie zuchwałym krokiem w stronę przesady. Żadne dzieło sztuki nie jest jednak całkowicie wolne od krytyki, można więc zaryzykować stwierdzenie, że tyle ile odbiorców, tyle różnych opinii na temat dzieła. Ta forma przekazu broni się dodatkowo ogromnym zainteresowaniem, jakie wzbudza od lat zarówno u odbiorców, jak i artystów.
Groteska mierzy się z różnym odbiorem na wielu płaszczyznach sztuki. Problematyka odbioru wiąże się z jej obszerną definicją i wieloma rozgałęzieniami pod postacią nawiązań. To, co w literaturze wydaje się tragiczne, a jednocześnie śmieszne, w muzyce może wywołać niezrozumienie i liczne kontrowersje (np. celowo rozstrojone instrumenty odbierane są jako brak słuchu absolutnego). Trzeba jednak przyznać, że wspomniana kategoria estetyczna znacznie przyczyniła się do rozwoju sztuki; ubarwiła ją, wzbogaciła i obaliła barierę reguł. Na trwale zagnieździła się w zabiegach artystycznych, nieustannie zaskakując i przyciągając kolejnych odbiorców.