Paranoja jest dość rzadko diagnozowanym zaburzeniem psychicznym, występującym jako odrębna jednostka chorobowa ale i jako objaw innych zaburzeń. Najpowszechniej pojawiającą się paranoją jest prześladowcza, gdy chory jest przekonany, że ktoś go śledzi lub obserwuje. Jakie są przyczyny i inne rodzaje paranoi, jak się objawia, jak leczy się to zaburzenie i jak postępować z paranoikiem?
Czym jest paranoja?
Paranoją nazywamy zaburzenie psychiczne, polegające na występowaniu urojeń, czyli zaburzeń w myśleniu, zwykle o charakterze nieprzyjemnym, np. prześladowczym. Paranoja jest zaburzeniem diagnozowanym dość rzadko, zwykle występuje w przebiegu szeregu innych zaburzeń, np. schizofrenii czy silnej depresji, leczonej farmakologicznie. Warto pamiętać, że w paranoi występują jedynie urojenia, nigdy omamy (halucynacje), czyli zniekształcenia w spostrzeganiu bodźców zmysłowych wzrokowych, słuchowych, itp.
Przyczyny paranoi
Wśród przyczyn paranoi wymienia się wiele czynników, zwłaszcza tych, które wywołują choroby, w przebiegu których paranoja występuje, w tym schizofrenię czy depresję. Diagnozuje się ją również w przebiegu zaburzeń osobowości czy silnych nerwic. Paranoja może się pojawić także u osób niepełnosprawnych, w tym niewidomych (urojenia, co do tego, gdzie się znajdują) czy niesłyszących (urojenia, dotyczące tego, co inni mówią, jak się zachowują). Paranoja może pojawić się także jako skutek zużycia zbyt dużej ilości alkoholu czy narkotyków.
Rodzaje paranoi
Wyróżniamy kilka typów paranoi.
- Jednym z nich jest paranoja alkoholowa. Obejmuje ona występowanie halucynacji po spożyciu alkoholu ale i po zaprzestaniu picia po długim jego spożywaniu. Osoba chora ma urojenia, zwykle są to urojenia prześladowcze, wydaje się jej, że ktoś ją śledzi, obserwuje. Chory jest poddenerwowany, zalękniony, może być agresywny. W skrajnych przypadkach występują myśli i próby samobójcze.
- Jedną z najczęściej diagnozowanych jest paranoja prześladowcza. Obejmuje przypadki, gdy osoba chora boryka się z halucynacjami na temat tego, że jest przed kogoś obserwowana, śledzona. Towarzyszy jej silny lęk, chory izoluje się od otoczenia, obawia się wychodzenia z domu, spotykania z ludźmi, każdego podejrzewa o udział w spisku.
- Znana jest też paranoja hipochondryczna, czyli halucynacje, dotyczące własnego zdrowia i ciała. Chory twierdzi, że jest ciężko chory, może odczuwać objawy schorzenia lub twierdzić, że w jego ciele znajduje się guz, choć wyniki badań i słowa lekarzy zaprzeczają jego twierdzeniom. Zwykle pacjent zaczyna w pewnym momencie leczyć się na własną rękę, wykorzystując różnorodne leki czy metody niekonwencjonalne lub ziołolecznictwo.
- Diagnozuje się także paranoję zazdrości, czyli urojenia, dotyczące niewierności naszego partnera. Osoba nią dotknięta jest przekonana, że ukochana czy ukochany zdradza, stale doszukuje się przejawów i dowodów niewierności. Jej zachowanie jest nieracjonalne, może ona być agresywna w stosunku do ukochanej osoby, wszczynać awantury, urządzać sceny zazdrości w miejscach publicznych.
- Kolejny typ do paranoja pieniacza, obejmujące zachowania roszczeniowe osoby chorej, która za wszelką cenę pragnie udowodnić, jak bardzo została skrzywdzona. Może one udawać się do różnych osób i instytucji oraz dochodzić swoich praw. Paranoik jest też bardzo wrażliwy za wszelkie uwagi wobec siebie, na krytykę.
- Diagnozowana jest też paranoja indukowana, zwana również paranoją udzieloną. Mamy z nią do czynienia, gdy osoba dotknięta paranoją niejako "zaraża" innych swoim myśleniem i zachowaniem. Jest ona stwierdzana stosunkowo rzadko.
Jak objawia się paranoja?
Jak widzimy, istnieje wiele typów paranoi, objawy są również dość zróżnicowane. Zależne są od rodzaju zaburzenia oraz treści urojeń, na jakie cierpi chory. Można jednak wyróżnić kilka objawów, które są wspólne dla wielu typów paranoi. Paranoików cechuje przede wszystkim nadmierna podejrzliwość, która jest typowa zwłaszcza dla paranoi prześladowczej czy paranoi zazdrości ale w pewnym stopniu pojawia się praktycznie w każdym typie. Paranoik jest wrogo i negatywnie nastawiony do otoczenia, zarówno nowych i nieznanych osób, jak i swoich bliskich. Uważa, że każdy ma złe zamiary, chce go oszukać, skrzywdzić, czuje się śledzony, sprawdzany, obserwowany. Paranoików cechuje także nieustępliwość i problem z wybaczaniem innym. Osoba chora nie potrafi iść na kompromis, co nierzadko prowadzi do sporów i kłótni. Ponadto, cechą charakterystyczną jest tak zwany chłód emocjonalny: paranoik ma problem z okazywaniem emocji, są powściągliwi i nieprzyjemni dla bliskich (np. podejrzewają ich o niecne zamiary, próbę okradzenia ich, zdradę). Bywają agresywni. U paranoików pojawia się także ksobność. Obejmuje ona przekonanie, że osoba chora jest przedmiotem nadmiernego zainteresowania innych - paranoik uważa, że każdy na niego patrzy, interesuje się nim, obserwuje go, mówi o nim. Twierdzi np. że ludzie w kolejce plotkują na jego temat, że ktoś przygląda mu się w autobusie. Związana jest z nią tak zwana mania wielkości: paranoik uważa, że jest kimś wyjątkowym, znacznie przecenia swoje możliwości.
Osobowość paranoiczna
Mianem osobowości paranoicznej, zwanej również paranoidalną, nazywamy konstrukcję osobowości, która oparta jest o tendencję do podejrzliwości, nadmierną wrogość w stosunku do otoczenia, problem z wybaczaniem i pójściem na kompromis oraz przecenianiem swojej wartości. Osoba z paranoicznym zaburzeniem osobowości zachowuje się jak typowy paranoik, jest podejrzliwa ale i zdarza się jej zachowywać prowokująco. Cechy charakteru paranoika to między innymi mściwość, nadmierna ostrożność i czujność, brak poczucia humor oraz nadwrażliwość na krytykę.
Wśród przyczyn występowania osobowości paranoicznej wymienia się między innymi poczucie wyobcowania, bycie innym (np. osoby niepełnosprawne fizycznie i intelektualnie), nagłe zmiany życiowe czy przeżycie traumy. Na to zaburzenie cierpieć mogą również osoby, które wychowały się w trudnych warunkach, np. w domu dziecka, rodzinie niepełnej czy patologicznej, ich dzieciństwo było pełne lęku i niepewności. Osobowość paranoiczna jako zaburzenie osobowości wymaga specjalistycznego leczenia. Zwykle podejmuje się psychoterapię oraz wspomagająco wprowadza leki, głównie leki przeciwdepresyjne oraz uspokajające.
Leczenie paranoi
Paranoja jest zaburzeniem psychicznym o złożonych objawach i niepełnych skutkach: nigdy bowiem nie wiemy, jak w danej sytuacji zachowa się chory, czy nie będzie stanowił zagrożenia dla siebie i innych. Leczenie paranoi obejmuje więc bezwzględną konsultacją psychiatryczną i psychologiczną oraz wdrożenie farmakoterapii. Zwykle dodatkowo i pomocniczo stosuje się psychoterapię indywidualną oraz grupową (zależnie od rodzaju paranoi). W niektórych przypadkach konieczna jest hospitalizacja pacjenta na zamkniętym oddziale psychiatrycznym.
Jak postępować z osobą z objawami paranoi?
Osoba z objawami paranoi może w nas budzić strach, lęk, niepokój. Nic dziwnego, zwykle tacy ludzie są nieprzewidywalni, bywają agresywni, ich zachowania mogą wydawać się niedorzeczne, podobnie jak słowa, które wypowiadają. Jak zachowywać się, gdy obcujemy z kimś, kto ma objawy paranoi? Przede wszystkim zachować spokój i nie negować przytaczanych przez paranoika treści urojeń, np. nie mówmy: "Tu nikogo nie ma", "Nikt Cię nie śledzi", itp. Takie słowa mogą tylko dodatkowo zdenerwować osobę chorą, a i tak nie okażą się dla niego pomocne. Najlepszym rozwiązaniem jest odwrócenie myśli osoby chorej od treści urojeń oraz wspieranie jej na każdym etapie leczenia.
Autor: Monika Muzolf, psycholog
