Jak wiele gatunków telewizyjnych, quiz show, nazywany teleturniejem - wywodzi się z radia, a dokładniej z konkursów wiedzy, które były emitowane w europejskich i amerykańskich rozgłośniach radiowych już w latach dwudziestych. Teleturniej łączony jest z zabawami, które występują w kulturach werbalnych. John Fiske podkreśla, że to właśnie nadaje mu żywotność i wpływa na budowanie interaktywnych relacji z widzami.
Czym jest teleturniej?
Teleturniej, jako gatunek medialny, zawiera:
- prezentację specyficznej wiedzy i/lub umiejętności,
- zdobywanie nagród,
- pojedynczych uczestników lub współpracujące ze sobą grupy; uczestnicy są odizolowani w studiu od świata zewnętrznego,
- towarzyszącą im publiczność pełniącą rolę świadków lub współuczestników,
- charyzmatycznego gospodarza programu.
Wyznaczniki teleturnieju
- Zdobywanie nagród (zazwyczaj w czasie realnym);
- Zawodnicy przeważnie wybierani są spośród tzw. zwykłych ludzi i są oni wyłonieni w eliminacjach/ castingu/ losowaniu;
- Publiczność składa się ze zwykłych ludzi (często łączy ją zażyłość emocjonalna z zawodnikami, jeśli jest to np.: rodzina);
- Gospodarzem teleturnieju jest najczęściej mężczyzna w średnim wieku.
Teleturniej a reality show
Biorąc pod uwagę konstrukcję, talk-shows oraz reality shows są odmianami teleturnieju. Tutaj także:
- zawodnicy muszą się wykazać specyficzną wiedzą lub umiejętnościami społecznymi,
- zawodnicy zostają odizolowani w ograniczonej przestrzeni studia (np. Wielki Brat),
- najlepszy z nich dostaje nagrodę,
- podgląda ich publiczność,
- nagrodami i karami zarządza charyzmatyczny gospodarz.
Nie ulega wątpliwości, że programy typu teleturniej gwarantują bardzo wysoką i dość trwałą oglądalność - co jest korzystne dla producentów telewizyjnych i przedstawicieli stacji telewizyjnych.
Teleturniej jako formuła mityczna
W micie antycznym jednostka, postawiona przed przeszkodami, pokonując je, idzie naprzód, po czym zostaje wynagrodzona za swoje wysiłki - zupełnie jak w teleturnieju! W tym ujęciu teleturniej charakteryzuje się:
- atrakcyjnością uniwersalnej formuły,
- oparciem dramaturgii na niepewności,
- spektaklem jednostek działających pod presją.
Te elementy teleturniejowego dyskursu: per aspera ad astra, niepewność, obserwacja jednostek, które działają pod wpływem presji - stanowiłyby o kunsztowności teleturnieju, nawet gdyby rozgrywał się on w rzymskim amfiteatrze. Współcześnie włączone są jednak także takie elementy, które mają go uczynić szczególnie atrakcyjnym w społeczeństwie, które jest zmediatyzowane i wolnorynkowe.
Teleturniej jako obraz społeczeństwa
W 1972 roku brytyjski badacz Dennis McQuail podjął próbę stwierdzenia, dlaczego teleturnieje cieszą się tak dużą popularnością. Odkrył on, że ludzie wykorzystują teleturnieje jako formę zastępczego zaspokajania potrzeb, których nie spełniają w realnym życiu. Fiske natomiast w swojej interpretacji stwierdza, że widzowie rozpoznają reguły rządzące grą jako reguły rządzące światem, w którym żyją.
Odbiorcy, podczas oglądania konkursu, nawet wtedy, gdy nie uczestniczą w grze osobiście, mogą wcielać się w wyobraźni w graczy i szukać potwierdzenia swojego miejsca w replikowanym przez grę porządku społecznym. Coraz częściej mają oni też możliwość uczestnictwa w grze lub zadecydowania o tym, komu przyznać wygraną (np. poprzez wysłanie SMS-a).
Konkurencja, sukces i konsumpcja
Teleturniej ma silny związek z tekstem - stanowi on bowiem narracje o wygrywaniu. Najważniejszym celem jest uzyskanie osobistej nagrody. Zostaje ona zatem w teleturnieju wręczona natychmiast - najczęściej tylko w sposób symboliczny, ponieważ nie zawsze nagrodą prezentowaną na ekranie są pieniądze. Uwagę na materialny aspekt nagrody kieruje chociażby pokazanie pięknego domu czy nowego samochodu.
Quiz jest przede wszystkim narracją o nagrodzie materialnej, o jej pożądaniu i zdobywaniu, a formuła teleturnieju sięga do podstawowych założeń kapitalizmu wolnorynkowego.
Medialna sława jako nagroda
Nagrodą samą w sobie jest już sama możliwość publicznego pokazania się. Omawianie z zawodnikiem tego, na co wyda on wygrane pieniądze służy ukazaniu przemiany szarego człowieka i zmiany życia po wygraniu głównej nagrody. Zawodnik nigdy nie mówi o przyziemnych sprawach, prawie zawsze opowiada o realizacji swoich marzeń, o egzotycznych podróżach itd. Często stawką większą niż nagroda, jest 15 minut sławy, które związane jest z publicznym szacunkiem czy wyrwaniem z anonimowości w środowisku.
Z czego składa się teleturniej?
1. Pytania i zadania
Teleturnieje mogą polegać na odpowiadaniu na pytania ze specjalistycznej dziedziny wiedzy lub z wiedzy ogólnej. Również sprawdzają sprawność myślenia, pamięć krótkotrwałą, kreatywność, błyskotliwość itd. Badacze piszą o programach intelektualnych i populistycznych (Whannel 1990) lub dzielą teleturnieje na poważne i zabawowe. John Fiske zaś znacznie rozszerzył swój podział i teleturniejowe zadania rozgranicza na wiedzę faktograficzną i wiedzę ludzką. Z tego wynika kolejny podział - na faktograficzną wiedzę akademicką i codzienną.
2. Rola gospodarza
Gospodarzem prowadzącym program jest najczęściej mężczyzna. Jeśli rolę tę pełni kobieta, nadaje się jej surowy wygląd, ubiera się ją w koszulową bluzkę, tak by była ona odpowiednikiem męskiej garderoby. Jednak bardzo często kobieta-prowadzący jest rzadkością i przypisuje się jej zazwyczaj tylko prowadzenie prostych konkursów populistycznych czy porannych gier telewizyjnych. Kobiety, które występują w telewizji są również swego rodzaju dekoracją - na przykład wtedy, gdy prowadza program w skąpych strojach. Gospodarz zaś jest sędzia, właścicielem prawidłowych odpowiedzi, występuje jako autorytet.
3. Zadania publiczności w studiu
Publiczność ukazuje się jako ludzi zwyczajnych. Dzieli się ich na publiczność: życzliwą, agresywną, beznamiętną, "trzymającą kciuki" czy mocno zaangażowaną emocjonalnie (rodzina, przyjaciele zawodników). Widz stanowi element, który wpływa na dramaturgię show.
4. Dobór zawodników
Zawodnicy to zwykli ludzie w codziennych ubraniach, co nie oznacza, ze ich wybór pozostawiony jest przypadkowi. Żeby pokazać się na wizji w teleturnieju, trzeba przejść eliminacje. Uczestnik nie może być zbyt kompetentny, bo wygrałby za szybko, ani zupełnie niekompetentny - nieumiejętność odpowiedzi na żadne pytanie ośmieszałaby sam program. Zawodników zachęca się do mówienia o swojej pracy, rodzinie, miejscowości, hobby.
5. Styl wizualny programu
Wystrój studia, oświetlenie, muzyka bywają oszczędne, zwłaszcza w quizach dotyczących specjalistycznej wiedzy. Jednak wszystko skierowane jest w kierunku widowiskowości. Uzyskuje się to z pomocą punktowego oświetlenia, muzyki podsycającej napięcie itd. To, z czym mamy do czynienia w teleturnieju to edutainment. Jest to wiedza serwowana w postaci rozrywki, a w bardziej radykalnej postaci - rozrywka, do której pretekstem jest przekazywanie wiedzy.
6. Wymiany wiedzy i sukcesu
W teleturniejach "intelektualnych" (np. Jeden z dziesięciu) zadaje się pytania z tzw. wiedzy ogólnej lub określonej wiedzy specjalistycznej. Wymagane są natychmiastowe odpowiedzi, zbyt długie zastanawianie się dyskwalifikuje zawodnika. Jeśli chodzi o teleturnieje "populistyczne" (np. Familiada) ważna jest umiejętność odpowiadania na pytania z różnych dziedzin.
W teleturniejach populistycznych chodzi bardziej o umiejętności niż o wiedzę: odpowiada się na pytania, które nie są skomplikowane i dotyczą prostych spraw codziennych (np. tytuły piosenek, treści popularnych seriali) albo przewiduje najbardziej pożądane odpowiedzi. Jako przykład może służyć Familiada, gdzie zadanie polega na odgadnięciu najbardziej prawdopodobnych wyników pseudosondażu opinii.
Na teleturnieje można patrzeć również jako na źródło poczucia wspólnoty wśród widzów oraz pomiędzy widzami i uczestnikami gry. Grupowe uczestnictwo w teleturniejach populistycznych tworzy między zawodnikami więź, natomiast dystans między gospodarzem a uczestnikiem jest mniejszy niż w przypadku teleturniejów intelektualnych.
- Źródło: Lisowska-Magdziarz M., Media powszednie: środki komunikowania masowego i szerokie paradygmaty medialne w życiu codziennym Polaków u progu XIX wieku, Kraków 2008.