Fobia szkolna - przyczyny, objawy, skutki, metody leczenia, test

Chodzenie do szkoły nie należy obecnie do ulubionych czynności dzieci i młodzieży, aczkolwiek edukacja jest przez wiele lat ich obowiązkiem. Niestety, nierzadko uczęszczanie na zajęcia wiąże się dla uczniów nie tyle z niechęcią, co z lękiem… Objawy te bywają bagatelizowane przez rodziców i nauczycieli oraz tłumaczone jako objaw lenistwa. W niektórych przypadkach mogą być jednak oznaką fobii szkolnej - zaburzenia lękowego o różnorodnych przyczynach.

Czym jest fobia szkolna?

Mianem fobii szkolnej określamy zaburzenie lękowe, inaczej nerwicowe, obejmujące odczuwanie lęku przed szkołą: uczęszczaniem do niej, lęku przed nauczycielami, pewnymi przedmiotami. To jedna z często diagnozowanych fobii sytuacyjnych. Uczeń bać się może praktycznie wszystkiego lub odczuwać lęk tylko przed niektórymi jej aspektami, np. odpowiedziami ustnymi przy tablicy. Na fobię szkolną może cierpieć dziecko w praktycznie każdym wieku, zarówno uczeń klasy I, jak i dorosły maturzysta.

Jeśli występuje w okresie początku edukacji (klasa "0" i początek szkoły podstawowej), mówimy o fobii przedszkolnej. Jeśli lęk dotyka dzieci w wieku 11-15 lat, mamy do czynienia z fobią młodzieńczą. U starszych jest to tak zwana fobia szkolna nastolatków. Lęk fobiczny dotyka około 5% uczniów, częściej są to chłopcy.

Przyczyny fobii szkolnej

Przyczyn fobii szkolnej jest wiele. Wymienia się głównie czynniki psychologiczne, osobowościowe oraz środowiskowe, najczęściej związane z domem rodzinnym. Bywa, że przyczyną fobii szkolnej jest lęk separacyjny, czyli niepoprawnie przepracowane uczucie lęku przed rozstaniem z rodzicem czy opiekunem. Pojawia się on przed ukończeniem 6 roku życia (zwykle około 2-3 roku życia), czyli przed rozpoczęciem edukacji oraz jest zjawiskiem rozwojowym i zupełnie naturalnym. Związany jest z dostrzeganiem przez dziecko swojej indywidualności, kiedy mały człowiek dostrzega, że jest odrębnym bytem od matki i ojca, staje się bardziej samodzielny. Gdy ten etap rozwoju zostaje zachwiany, np. poprzez nadmierną opiekuńczość rodziców, dziecko nie ma okazji do poradzenia sobie z lękiem separacyjnym. Odczuwa go więc silnie w sytuacji rozstania z rodzicami, czyli właśnie w chwili, gdy rozpoczyna naukę w szkole i konieczna jest kilkugodzinna rozłąka z rodzicami. Lęk ten wpływa negatywnie na poczucie bezpieczeństwa dziecka oraz zniechęcą go do uczęszczania do szkoły w tych najpiękniejszych, pierwszych latach.

Na rozwój fobii szkolnej wpływ mogą mieć również cechy charakteru dziecka, w tym nadmierny perfekcjonizm, wysoka ambicja, wrażliwość na krytykę, dążenie do doskonałości oraz nieumiejętność przeżywania porażek. Dziecko może czuć się gorsze od rówieśników, co związane jest z potrzebą wygrywania ale i z niewielką pewnością siebie oraz niską samooceną. Jego trudności mogą obejmować też lęk przed tym, że nie sprosta wymaganiom rodziców.

Dziecko może również cierpieć z powodu kompleksów w stosunku do swoich kolegów lub koleżanek. Może być tak z powodu jego niepełnosprawności, np. wada wzroku, słuchu, niepełnosprawność intelektualna (związane z nią gorsze oceny), wada wymowy, otyłość ale również np. gdy posiada gorszej jakości ubrania, gdyż pochodzi z uboższej rodziny. Dla dziecka trudne w momencie rozpoczynania edukacji może być również podporządkowywanie się regułom, w tym godzinom lekcji, regulaminowi szkolnemu, nakazom i zakazom. Może stresować je pisania sprawdzianów oraz odpowiadanie na forum klasy. Dziecko może też bać się konkretnego przedmiotu, nauczyciela, może być zastraszane przez rówieśników czy starszych kolegów.

Ponadto, źródeł fobii szkolnej szukać możemy w sytuacji domowej dziecka, w tym we - wspominanej wcześniej - nadopiekuńczości rodziców. Lękowi fobicznemu sprzyjać może również niekorzystna sytuacja domowa, w tym przemoc ale również zła reakcja rodziców na gorsze oceny czy straszenie dziecka szkołą. Dziecko może obawiać się także tego, że nie sprosta wygórowanym ambicjom swoich rodziców, co objawia się lękiem przed szkołą. Co ciekawe, fobia szkolna może pojawić się po przeprowadzce i zmianie szkoły: dziecko może nie czuć się gotowe na wejście w nowe środowisko, zwłaszcza w trakcie roku szkolnego, i odnaleźć się w nowej rzeczywistości.

Dziecko może popaść w fobię szkolną także za pośrednictwem jednokrotnego ale traumatycznego w jego odczuciu wydarzenia, w tym publicznego wyśmiania przez rówieśników, reprymendy od nauczyciela, otrzymania złej oceny lub nieklasyfikowania z przedmiotu.

Jak objawia się fobia szkolna?

Podstawowym symptomem fobii szkolnej jest lęk przed szkołą, który może objawiać się na wiele sposobów. Zwykle jest tak, że uczeń odmawia chodzenia do szkoły, wymawia się bólem brzucha, głowy, gorszym samopoczuciem. Objawy uzależnione są również od wieku dziecka. U dzieci młodszych obserwujemy szereg objawów somatycznych, w tym deklarowanie bólu brzucha, głowy, mogą zdarzać się biegunki, wymioty, nawet lekko podwyższona temperatura. Dziecko jest drażliwe, może być agresywne. U młodszych dzieci zdarza się moczenie nocne. Pociecha cierpiąca na lęk fobiczny jest płaczliwa, nerwowa, mogą pojawić się tiki, co zwykle skłania rodziców do wybrania się z dzieckiem do specjalisty, w tym psychologa. Dzieci starsze i nastolatki zwykle na skutek fobii opuszczają się w nauce, nie chcą spotykać się ze znajomymi, wagarują, mogą popaść w złe towarzystwo jako odreagowanie stresu. Na skutek fobii unikają szkoły i obowiązków, mogą stać się bardziej agresywne, drażliwe lub wręcz przeciwnie: nieśmiałe i milczące. Dziecko czy nastolatek z fobią szkolną bywa apatyczny, niechętny do jakiejkolwiek aktywności, miewać może problemy ze snem i apetytem.

Czy moje dziecko cierpi na fobię szkolną? Test

Nie wiesz, czy zachowanie Twojej pociechy może wskazywać na objawy fobii szkolnej? Odpowiedz na poniższe pytania i przekonaj się, czy warto wybrać się do specjalisty, który postawi ostateczna diagnozę:

1. Dziecko niechętnie chodzi do szkoły, obawia się uczęszczania do niej.
2. Dziecko rano lub poprzedniego dnia wieczorem uskarża się na złe samopoczucie, mimo braku oznak choroby, np. gorączki.
3. Dziecko wraca ze szkoły z płaczem, nie chce opowiadać, co się wydarzyło w szkole, starsze po powrocie zamyka się w pokoju, jest milczące.
4. Dziecko nie chce chodzić do szkoły w ogóle lub jedynie w wybrane dni, buntuje się niezależnie od wieku.
5. Dziecko bardzo przeżywa każde niepowodzenie szkolne lub towarzyskie i długo je rozpamiętuje.
6. Występują objawy nadmiernego stresu i napięcia u dziecka: jest nerwowe, bardziej nieśmiałe lub agresywne.
7. Dziecko ma problemy w nauce, opuściło się w niej, nie chce się uczyć, odrabiać lekcji.
8. Pociecha przynajmniej raz była na wagarach.

Gdy na przynajmniej 3 z powyższych pytań twoja odpowiedź brzmi "tak", można zauważyć pewne znamiona fobii szkolnej u Twojego dziecka. Warto jednak pamiętać o przeprowadzeniu diagnozy różnicowej z szeregiem innych zaburzeń. Dziecko może bać się i unikać szkoły z wielu innych powodów, między innymi dlatego, że jest zastraszane przez kogoś, bite, poniżane; nie radzi sobie z nauką z powodu słabszych możliwości poznawczych lub niepełnosprawności intelektualnej lub ma niską motywację do uczenia się. We wszystkich powyższych przypadkach niezbędna jest wizyta w poradni psychologiczno-pedagogicznej oraz zaproponowanie odpowiedniej pomocy. Należy zweryfikować czy obserwowane objawy wiążą się z niechęcią dziecka do szkoły czy są oznaką lęku przed nią.

Jak odróżnić dziecko z fobią od wagarowicza? Uważaj, wagarowicz nie boi się szkoły, a nie chodzi do niej dlatego, że nie chce, a nie dlatego, że się boi. Wagarowicz oszukuje rodziców i ukrywa swoje nieobecności na zajęciach. Podczas lekcji przebywa poza domem, najczęściej z kolegami i nie uskarża się na dolegliwości fizjologiczne, np. ból brzucha przed pójściem do szkoły.

Skutki fobii szkolnej

Fobia szkolna jest zaburzeniem lękowym, podobnie jak nerwica, dlatego tak istotne jest jego szybkie zdiagnozowanie oraz leczenie. Do czego może bowiem prowadzić nieleczona fobia szkolna? Niezależnie od wieku dziecka, które na nią cierpi, prowadzić może do szeregu negatywnych zmian w zachowaniu i życiu naszej pociechy. Może ona skutkować nieśmiałością, małą pewnością siebie, niską samooceną, może pojawić się tendencja do izolowania się, przebywania w samotności. Dziecko ma obniżony nastrój, co może prowadzić do depresji, zwłaszcza w wieku dorastania.

Leczenie fobii szkolnej

Leczenie tego zaburzenia jest konieczne i obejmuje regularną terapię psychologiczną. W niektórych przypadkach wskazane jest okresowe wdrożenie nauczania indywidualnego, jako metody zmniejszenia stresu u dziecka, zwłaszcza na początku leczenia. Następnie, w miarę postępowania terapii zaleca się wdrożenie na nowo ucznia do systemu klasowo-lekcyjnego w celu optymalnego funkcjonowania w środowisku szkolnym. Młody człowiek spotyka się z psychologiem, gdzie ma miejsce przepracowanie jego lęków oraz przywrócenie prawidłowych wzorców funkcjonowania.

Okresowo w razie konieczności mogą zostać wdrożone leki, zwłaszcza łagodne leki uspokajające i przeciwdepresyjne. Jest tak zwykle w przypadku fobii nastolatków, zwłaszcza, gdy zaburzenie nosi już oznaki depresji. Niezwykle istotne jest również wsparcie najbliższych w procesie terapii fobii. W wielu przypadkach ma miejsce zastosowanie terapii systemowej, czyli pomocy psychologicznej, obejmującej całą rodzinę dziecka. Istotne jest nawiązanie satysfakcjonującej współpracy ze szkołą dziecka, ponieważ wiele osób mylnie interpretuje fobię szkolną jako problem dotykający jedynie dziecka. Skuteczna terapia obejmować powinna pomoc zarówno uczniowi, jak i jego rodzinie i szkole.

Fobia szkolna nierzadko bywa mylona z tendencją do unikania odpowiedzialności, z lenistwem ale w wielu przypadkach za lękiem naszego dziecka stoją o wiele bardziej złożone przyczyny, niż mógłby się nam wydawać… Aby nie pomylić się w ocenie zachowania naszej pociechy, skontaktuj się ze specjalistą. Wspólnie opracujecie plan pomocy dla ucznia, aby pozwolić mu cieszyć się szkołą, będącą jedną z najważniejszych form aktywności młodego człowieka.