Lateralizacja - typy, diagnoza, fakty i mity. Ćwiczenia

Termin lateralizacji niewiele może nam mówić, tak naprawdę jednak jest to nasza… stronność, czyli dominacja jednej strony ciała nad drugą, a dokładniej dominacja oka, ucha, ręki i nogi. Lateralizacja może być jednostronna, skrzyżowana, zaburzona… Warto dowiedzieć się więcej o stronności, jej zaburzeniach oraz ćwiczeniach, które mogą okazać się pomocne dla nas i naszych dzieci, u których lateralizacja dopiero się wykształca.

Lateralizacja - czego dotyczy?

Lateralizacja dotyczy dominacji jednej części ciała nad drugą: jej identyczną, ale zlokalizowaną po... drugiej stronie naszego ciała. Jak nietrudno się domyślić, lateralizacja dotyczy parzystych części naszego ciała: oka, ucha, ręki oraz nogi.

Kiedy wykształca się stronność?

Stronność wykształca się etapami, począwszy od około 6 miesiąca życia dziecka, do tej pory maluszek nie posiadał dominującej półkuli mózgowej, brak było preferencji jednej ze stron ciała, w tym np. jednej ręki nad drugą. Po ukończeniu 6 miesiąca życia ruchy dziecka stają się bardziej celowe, precyzyjne, dziecko zaczyna łapać nie dwiema, ale już jedną rączką, co zapoczątkowuje proces kształtowania się stronności, zwłaszcza ręki. Gdy dziecko nauczy się chodzić, kształtowanie lateralizacji schodzi niejako na dalszy plan: w skomplikowany i trudny dla maluszka proces chodzenia angażowane są obie półkule mózgowe i nie jest możliwe tworzenie preferencji jednej ze stron. Kiedy dziecko opanuje już sztukę poruszania się na nóżkach, zaczyna uczyć się biegać, skakać: już wtedy może zacząć preferować jedną nogę, rysować: lateralizacja ręki kształtuje się bardzo dynamicznie, aby w okolicach 6-7 roku życia mogła się zakończyć. Co jest efektem kształtowania lateralizacji? Oczywiście jest to trwale wykształcona stronność ciała w zakresie: oka, ucha, ręki oraz nogi.

Typy lateralizacji

Jak może ukształtować się lateralizacja? Najlepiej, gdyby była to lateralizacja silna i jednorodna, czyli dominujące części znajdowały się po jednej stronie ciała: prawe oko, ucho, prawa ręka i noga. Mówimy wtedy o lateralizacji jednorodnej prawostronnej lub lateralizacji jednorodnej lewostronnej. Osoby lewostronne, zwane również mańkutami nie wymagają terapii, a już na pewno nie należy na siłę "przestawiać ich" na prawą rękę czy całkowicie na prawą stronę. Nie jest to do końca możliwe, lewostronność jest uwarunkowana genetycznie i nie należy w to ingerować.

Poza lateralizacją jednorodną istnieje również oczywiście lateralizacja ustalona niejednorodna, kiedy ośrodki zmysłów i dominujące kończymy znajdują się po różnych stronach ciała, np.; dominujące jest prawe oko i ucho oraz lewa ręka i lewa noga.

Przypadkiem, który może generować trudności jest sytuacja, gdy posiadamy skrzyżowanie na linii oko-ręka, np. piszemy prawą ręką, ale mamy dominujące lewe oko. Może to prowadzić do trudności w czytaniu i pisaniu, np. czytamy literkę "b", a piszemy "d".

Możemy mówić również o lateralizacji słabej, nieustalonej lub obustronności. Inaczej rzecz ujmując to brak dominacji jednego parzystego narządu czy kończyny albo ich naprzemienność, co - wbrew pozorom - może generować wiele problemów. Dla przykładu oburęczność może powodować ogólną niezgrabność ruchów, ale również problemy z poprawnym pisaniem oraz niską jakość pisma (jednej lub obu rąk). Obuoczność z kolei może być przyczyną trudności w czytaniu, np. lewym okiem czytamy początek wyrazu, prawym jego koniec, a pomijamy środek, np. czytając słowo "kosmetyki" odczytujemy: "kosmyki". Poza tym, lateralizacja słaba, czyli nieustalona, może być przyczyną trudności w orientowaniu się w przestrzeni oraz w widzeniu głębi, np. może powodować trudności na lekcji geometrii.

Diagnoza lateralizacji

Jak diagnozujemy lateralizację? Próby są na tyle proste, że można je wykonać samodzielnie w domu. Warto przygotować kilka pomocy i sprawdzić, jaka jest stronność naszego dziecka. Każdą z prób warto powtórzyć w inny sposób, aby upewnić się, że lateralizacja jest ustalona. Poniżej przykłady testów, jakie może przeprowadzić w domu każdy rodzic.

Badanie lateralizacji oka

Daj dziecku rulonik z papieru lub długą rolkę, np. po ręczniku papierowym i poproś, by na Ciebie przez nią spojrzało.
Poproś dziecko, by spojrzało przez zabawkowy kalejdoskop.
Włóż mały przedmiot do nieprzezroczystego pojemnika i poproś dziecko, by zajrzało tam i powiedziało Ci, co tam się znajduje.
Daj dziecku zabawkowy aparat fotograficzny i poproś, by "zrobiło" Ci zdjęcie.

Badanie lateralizacji ucha

Połóż zegar na stole i poproś dziecko, aby przyłożyło go do ucha i sprawdziło, czy tyka.
Poproś dziecku, by podsłuchało o czym rozmawia tata za ścianą, wcześniej zadbaj o to, by faktycznie toczyła się tam rozmowa.
Daj dziecku muszlę i powiedz, że jak przyłoży ją do ucha, usłyszy szum fal.
Nagraj krótką wypowiedź na dyktafon i puść ją dziecku, poproś, by przystawiło ucho do urządzenia i powiedziało, co słyszy.

Badanie lateralizacji ręki

Poproś dziecko, aby coś dla Ciebie narysowało lub napisało.
Poproś dziecko, by wrzuciło nasionka fasoli do słoiczka tylko jedną ręką.
Niech dziecko nawlecze koraliki na żyłkę.
Rzuć do dziecka piłkę i powiedz, że ma złapać ją jedną ręką.
Daj dziecku butelkę do odkręcenia.
Poproś dziecko, by nakarmiło lalkę łyżeczką.
Zaobserwuj, w której ręce dziecko trzyma sztućce w czasie jedzenia.

Badanie lateralizacji nogi

Połóż sznurek prosto na podłodze i poproś dziecko, by skakało na jednej nodze wzdłuż sznurka.
Połóż przed dzieckiem piłkę i powiedz, żeby kopnęło ją lekko przed siebie jedną nogą.
Zrób ze sznurka okrąg i poproś dziecko, by weszło do okręgu i wyszło z niego.
Obserwuj dziecko, które wchodzi po schodach/schodzi ze schodów: którą nogę stawia na wyższym/niższym stopniu.

Aby mieć pewność, że lateralizacja jest ustalona, wykonaj po 3 próby z każdego punktu. W ten sposób możesz zbadać również lateralizację u osoby dorosłej, w tym u siebie.

Możemy również udać się z dzieckiem do poradni psychologiczno-pedagogicznej, gdzie lateralizacja zostanie zbadana kompleksowo: za pomocą specjalnie wystandaryzowanych sposobów, dodatkowo sporządzona zostanie opinia. Najwcześniej lateralizację można badać w 3-4 roku życia, zwykle jednak zaleca się jej zbadanie dopiero, gdy dziecko rozpocznie edukację w szkole. Nie przeprowadza się diagnozy stronności u dzieci niepełnoprawnych ruchowo, np. które jeżdżą na wózku inwalidzkim, w wyniku porażenia mózgowego mają niesprawne ręce, silną wadę wzroku czy słuchu.

Lateralizacja - fakty i mity

Na temat lateralizacji krąży wiele mitów, warto je poznać i powiedzieć się, które z nich są prawdą, a które fałszem.

Z lateralizacją się rodzimy - PRAWDA ale…
Owszem, lateralizacja jest zwykle uwarunkowana genetycznie - jednak nie jest ustalona w momencie narodzin. Potrzeba kilku lat, aby ujawniła się nasza stronność, nie warto jednak w nią w żaden sposób ingerować.

Osoby leworęczne trzeba przestawić na prawą rękę - FAŁSZ
Pod żadnym pozorem nie należy przestawiać mańkutów na prawą rękę, choć kiedy była to nagminnie stosowana praktyka. Osoby leworęczne nauczą się pisać ręką prawą, ale taka ingerencja będzie zaburzeniem ich naturalnej lateralizacji, jak wspomniano wyżej.

Osoby leworęczne piszą gorzej niż praworęczne - FAŁSZ
Oczywiście nie jest to prawda, charakter pisma nie ma zupełnie nic wspólnego z lateralizacją i odwrotnie. Jeśli osoby: leworęczna i praworęczna nie są na siłę przestawiane na drugą rękę, ich charakter pisma stanowi ich cechę indywidualną. Mało estetyczne pismo może mieć za to osoba, która ma nieprawidłowy chwyt długopisu oraz stwierdzono u niej dysgrafię.

Osoba ze skrzyżowaną lateralizacją może mieć problemy z nauką - PRAWDA ale…
Sama skrzyżowana lateralizacja nie jest przyczyną problemów w nauce, w tym trudności w czytaniu i pisaniu. Może jednak te potęgować, zwłaszcza jeśli jest skrzyżowana w parze oko-ręka. Może być to jedna z przyczyn dysleksji, ale nie musi.

Ćwiczenia dla osób z zaburzoną lateralizacją

Osobom, a zwłaszcza dzieciom, z zaburzoną lateralizacją, w tym lateralizacją skrzyżowaną oraz nieustaloną, zaproponować można wiele ćwiczeń, które mają na celu uprawnienie obniżonych funkcji oraz poprawę funkcjonowania. Warto postawić na ćwiczenia takie jak:

pokonywanie toru przeszkód dla poprawy sprawności motorycznej, ogólnej fizycznej, lepszej koordynacji ruchowej - zwłaszcza chodzenie po wytyczonej ścieżce, skakanie na jednej nodze, chodzenie po okręgu;
wskazywanie, co jest po prawej, lewej stronie, nad, pod, obok: określenie położenia w przestrzeni, na płaszczyźnie oraz w określeniu do własnego ciała, np. "Powiedz mi, co znajduje się za Tobą, a co przed Tobą? Gdzie znajduje się stół? Jak byś to opisał?";
kreślenie ósemki rękami i nogami, naprzemiennie;
ćwiczenie motoryki małej, czyli sprawności rąk i palców: wykonywanie prac plastycznych różnymi technikami, wydzieranki, malowanie farbami;
kreślenie wzorów, rysowanie szlaczków;
kolorowanie, zwłaszcza dużych elementów;
porządkowanie elementów od lewej do prawej, np. według kolejności alfabetycznej, wielkości itp.